Mısır bitkisinin 9 bin yıllık atası teosinte, Orta Amerika’da bazı mısır tarlalarında yabani olarak büyümeye devam ediyor. Bugünkü mısırdan çok farklı bir görünümü olan teosinte’nin hikayesi adeta ıslahın tarihini özetliyor.
Günün birinde Meksika’da bir mısır tarlasını dolaşma fırsatınız olursa, bir anda kendinizi birkaç bin yıllık bir zaman tüneli içinde bulabilirsiniz. Boyu aşan mısır bitkileri arasında fotoğraftakine benzer bir bitki görürseniz yabancı ot olduğunu düşünüp geçmeyin.
Günümüz mısır bitkisinin atası olan bu bitkinin adı teosinte. Meksika, Guatemala, Nikaragua gibi Orta Amerika ülkelerinde, bugün dünyanın bir numaralı tahılı olan “torununun” yanı başında biten teosinte, bitki tarihine ve arkeolojisine ilgi duyanlar için zor bulunan bir gözlem fırsatı veriyor.
Azteklerin tarım mirası
2013’te 1 milyar ton barajını aşan üretimiyle mısır şu an dünya nüfusu için en önemli tahıl konumunda. Bunun ardında birkaç yıllık başarı değil, tam 9 bin yıllık bir süreç var. Bu sürecin ilk adımını teosinte oluşturuyor.
Teosinte ismi Meksika’nın kadim yerlileri Azteklerin Nahualt dilinden geliyor. Azteklerde "teotl " tanrı, “cintli " ise kuru mısır tanesi anlamına geliyor ve Türkçe yazılışla “tiosinti ” şeklinde okunuyor.
Bu mütevazı bitkiyi yıllar içinde heybetli bir tahıla dönüştüren iki faktör var. İlki değişen doğa koşulları ve teosinte’nin buna paralel olarak yaşadığı doğal evrim süreci. Ama farklı bitkilerle karşılaştırıldığında çok daha radikal bir değişim geçiren bitkinin asıl sırrı insan kaynaklı.
Mısır ıslahı teosinte’nin kaderini değiştirdi
Uzmanlara göre teosinte’yi mısıra götüren ayrışma yaklaşık 9 bin 200 yıl önce başladı. İnsanoğlunun mısır ıslahına 10 bin yıl önce başladığı düşünülürse bu ayrışmanın asıl nedeni anlaşılıyor. Yüzyıllar içinde daha verimli ürün elde etmek için yapılan tohum seçimleri teosinte’nin kaderini değiştiriyor.
Bulunan en eski teosinte fosili 6 bin 250 yıllık. Koçan boyutu ise yalnızca 2 santimetre! Milattan önce 6000’e gelindiğinde 7 cm’ye kadar büyüyen koçan, daha çok tane sayısı ve daha az yaprakla bitki bugünkü görünümünü andıran bir biçime kavuşuyor. Bundan 3000 yıl sonra ise eski boyutunun tam 50 katına kadar büyümüş bir bitkiye dönüşüyor.
Başarının sırrı: Adaptasyon becerisi
Teosinte buğdaygillerin Zea cinsine ait bir bitki. Zea cinsinin diğer üyelerine de teosinte gibi Orta Amerika’da “vahşi bitki” olarak rastlamak mümkün. Zea’ları pek çok tahıldan ayıran şey; zorlu koşullarda dahi hızlıca ürün vermeyi başarabilmeleri.
Mısırı başarıya ulaştıran da tam bu adaptasyon becerisi. Kültüre alınmış ve yaygın olarak üretilen bitkiler arasında mısır Zea’ları tek başına temsil ediyor.
Meksika'da koruma altına alındı
Bugün Orta Amerika’da kimi mısır üreticileri teosinte’yi yardımcı ürün olarak ekiyor. Ancak bitkiye yabancı ot muamelesi yapan üreticiler de var. Meksika hükümeti birkaç yıldır teosinte ve diğer yabani Zea cinslerinin korunması için çaba gösteriyor.
Teosinte bugün yalnızca arkeolojik bir anlam taşımıyor. Zararlılara karşı dayanımı ve çok yıllılık özelliğiyle ıslahçılar tarafından da incelenmeye değer bir tür. Mısırın gelecek ıslah çalışmaları için bu özellikler büyük önem taşıyor. Görünen o ki, mısırın atasından hala öğreneceği çok şey var!